آب بخشان یا آب پخشگان تاریخی که مدفون شد

جوان ترها شاید اسم آب بخشان یا آب پخشگان به گوششان آشنا نباشد اما برای قدیمی های اصفهان، این اسم یادآور خاطرات تلخ و شیرین زیادی است. از چهارراه تختی که وارد چهارباغ پایین بشویم و به سمت شمال پیش برویم کم کم به میدان شهدا می رسیم. جایی که نام و یاد آب بخشان را با خود یدک می کشد. روزی روزگاری اکثر محله های شهر دارای قبرستان محلی بوده اند. شهرها پر از کوچه پس کوچه ها و محله های درهم تنیده بود و اهالی یک محل معمولاً همه نیازهای روزمره خود را در همان محل برطرف می ساختند. مرگ هم در قدیم رنگ و بوی محلی داشت و معمولاً هرکس از دنیا می رفت در قبرستان محله دفنش می کردند. مگر اینکه از نظر علمی یا فقهی شخصیت سرشناسی بود که معمولاً جایگاهش تخت فولاد بود و یا به وصیت خودش او را به مزارات متبرکه قم و مشهد و عتبات می بردند.

به گزارش سرویس خبری جهانگردی وب سایت خبری اخبار اصفهان یکی از مشهورترین و بزرگترین و قدیمی ترین قبرستان های محلی اصفهان، قبرستان آب بخشان بود که به دلیل جایگاهش، کم کم به نام یک محله نیز تبدیل شد. این قبرستان دقیقاً در مکان میدان شهدای امروزی واقع بود. ریشه اسم آب بخشان یا آب پخشگان، تقسیم شدن آب مادی فدن به چند شعبه در این منطقه بود. خیلی پیش از اینکه این قبرستان به نام آب بخشان معروف باشد، در قرن دوم و سوم، در این منطقه از اصفهان چندین روستا قرار داشته که قبرستانی به نام مَردبان یا مُردبان داشته است. مقبره حافظ ابونُعَیم محدث معروف تا قبل از اینکه در دوره صفوی تخریبش کنند در این قبرستان قرار داشته. جایی که امروزه خیابان جامی قرار دارد. آب بخشان یا مردبان قبرستان بسیار بزرگی بوده و دامنه های آن تا محله های اطراف کشیده شده بوده. معزالدین مهدوی، محدوده گورستان را گزارش کرده:«…چندین محله این قبرستان را احاطه کرده بود از طرف مغرب محله چهارسوق علیقلی آغا و محله بیدآباد بود و طرف جنوب آن محله نو و محله تل عاشقان و جمال کله و قصر جمیلان و طرف مشرق آن محله طوقچی و دردشت بود و از سمت شمال به مزارع خارج شهر و سرقبرآقا منتهی می شد». قبرستان آب بخشان آنقدر بزرگ بوده که مردم شبها باید برای تردد، مسافت زیادی آنرا دور می زده اند:«…اشخاصی که می خواستند از محلات شرق یا بالعکس بروند باید از وسط قبرستان عبور کنند و الا باید از خارج شهر بگذرند یا در داخل شهر از محلات زیادی عبور کنند که از حیث مسافت سه برابر می شد. از وسط این قبرستان جاده مال رویی بود که دو سه متر از سطح قبرستان پایین تر بود و پیاده روها نیز از خلال قبور عبور می کردند». گاهی هم اتفاقات عجیبی برای کسانی که شبانه از قبرستان می گذشتند می افتاد. معزالدین مهدوی خاطره جالبی از این ترددهای شبانه دارد:«آخر ماه قمری بود و تاریکی و ظلمت همه جا را فرا گرفته بود.. وارد قبرستان شدم تقریبا خمس راه را طی نکرده بودم که صدای پایی در عقب سرم شنیدم. نگاه کردم کسی را ندیدم. به راه افتادم باز صدا از عقب سر شنیده می شد… در آن موقع صحبت از جن و پری و زنده شدن مردگان… بسیار بود…من راه خود را از وسط قبرستان تاریک تنها طی می کنم و صدای پا هم در عقب سرهست… تا رسیدم به مقبره ملاحسین تفلیسی…». مهدوی سراسیمه قدم تند کرده تا بتواند از کسی که فکر می کرده تعقیبش می کند جلو بیوفتد:«…وارد بازارچه شیخ ابومسعود(خیابان جامی فعلی) شدم مقابل دکان بقالی که چراغی داشت ایستادم عقب سر خود را وارسی کردم دیدم به پایین عبای من بوته خاری چسبیده است. معلوم شد چون فصل پاییز بوده و خارها خشک شده است وارد قبرستان که شده بودم یکی از آنها به عبای من گیره کرده… و مرا در این شب ناراحت کرده است».

قبرستان های تاریخی اولین قربانی های نهضت خیابان کشی و مدرن سازی اصفهان در دوره پهلوی اول بودند. درسال ۱۳۱۵شمسی چهارباغ پایین تا قبرستان آب بخشان کشیده شد. قبرستان تسطیح شد و میدان شهدای امروزی با نام قدیمش بر روی آن ساخته شد. از آن قبرستان تاریخی امروزه شاید تنها سه مزار باقی مانده باشد. یکی مقبره ابومسعود رازی در خیابان جامی است که از توابع قبرستان آب بخشان بوده است. این مقبره که امروزه فقط سردر تاریخی آن از دوره آق قویونلوها باقی مانده در قدیم مجموعه ساختمانی بسیار بزرگی شامل خانقاه و مدرسه و درالضیافه بوده که در دوره های بعدی به مرور تخریب شده است. اینسوتر در کنار مسجد آب بخشان در میدان شهدا، مزار شخصی به نام محمد ابراهیم جوهری از قبرستان بزرگ قدیم باقی مانده است. جوهری در دوره قاجار مداح اهل بیت بود و هنگامی که در سال ۱۲۵۳ق از دنیا رفت در قبرستان آب بخشان او را دفن کردند. مرثیه “طوفان البُکاء فی مقاتل الشهداء” سروده جوهری چنان شهرتی یافت که به لقب او تبدیل شد و او را طوفان البُکاء می نامیدند. مزار سوم از آنِ شخصی به نام کمال الدین محمد بن جمال الدین اصفهانی است که در سال ۹۳۵ق یعنی در دوره شاه طهماسب صفوی ازدنیا رفته و امروزه مزارش در یکی از کوچه های ابتدایی خیابان ابن سینا در محاصره آپارتمان های سر به فلک کشیده دیده می شود. استخوان های بعضی از علمای مشهور مدفون در آب بخشان را هنگام تخریب قبرستان در حدود ۸۰ سال پیش به تخت فولاد منتقل کردند. مانند ملا حسین تفلیسی که استخوان هایش را به تکیه صاحب روضات بردند و در آنجا مجدداً دفن کردند. خیابان کشی و مدرن سازی اصفهان از دیروز تا امروز همواره گریز ناپذیر بوده است. اما می شود در کنار اقدامات عمرانی و شهرسازی، از آثار و بافت تاریخی اصفهان نگهداری کرد. یادبودهایی نظیر قبرستان های تاریخی قطعاً اطلاعات دقیقی از شخصیت های تاریخ این شهر در خود حفظ کرده بوده که با نابودی اش بخشی از هویت شهر نیز به خاک سپرده شد.

تاریخ پژوه