چرا زاینده‌رود با وجود بارش‌های اخیر سیراب نشد؟

اسفندماه سال گذشته یعنی یک ماه پیش بود که حسن ساسانی، معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای طی اظهارنظری عنوان کرد که ” با وجود بارندگی‌های مطلوب، دلیل افزایش نیافتن ذخیره سد زاینده رود نوع بارش‌ها و سردی هوا در منطقه کوهرنگ است. همچنین بارش‌های اخیر در کوهرنگ به صورت برف بوده است با این حال همزمان با گرمتر شدن هوا در بهار، ذوب برف‌ها و با توجه به پشتوانه بارشی، شاهد بارش‌های نرمال و فراتر از نرمال در فروردین ماه خواهیم بود که بر این اساس تاثیر مثبتی بر افزایش ذخیره سد زاینده رود در ماه‌های آینده خواهد داشت.

وی همچنین با اشاره به کم بارش بودن سنوات گذشته و شدت خشکسالی این منطقه گفت که در حال حاضر یک سال آبی با بارش‌های مطلوب را سپری می کنیم اما نباید انتظار داشت که بارش‌های اخیر تبدیل به روان آب شده و در سد زاینده‌رود ذخیره شود.

هر میلی‌متر بارش یک میلیون مترمکعب روان آب برای زاینده‌رود

با نفوذ سامانه‌های بارشی قوی به کشور در روزهای پایانی سال گذشته تا کنون شاهد بارش‌های سیل آسایی بوده ایم به طوری که سیلاب بیشتر استان‌ها را درگیر، بسیاری رودها طغیان و اغلب سدها سرریز کرده است.

بر اساس آخرین اعلام وزیر کشور از وضعیت سدهای کشور، ۱۸ میلیارد مترمکعب آب در ۱۱ سد استان خوزستان در پی بارش های اخیر ذخیره شده است.

۱۳ فروردین ماه نیز رضا اردکانیان وزیر نیرو از پرشدن ۷۵ درصد ظرفیت سدهای کشور خبرداد و گفت که حدود پنج میلیاردمتر مکعب آب شیرین اضافه بر روان آب‌های قبلی( ناشی از بارش‌های زمستان) به ذخیره مخازن آبی کشور افزوده شده است.

سدها و تالاب‌های کشور در حالی یکی پس از دیگری سرریز می شود که سد زاینده رود و تالاب بین المللی گاوخونی تاکنون سهم چندانی از بارش‌ها و سیلاب‌ها نداشته است.

با وجود دو هزار میلی‌متر بارش در منطقه کوهرنگ طی شش ماه نخست سال زراعی ۹۷-۹۸ بنابر تازه ترین آمار شرکت آب منطقه ای اصفهان تا روز یکشنبه ذخیره سد زاینده رود ۳۷۰ میلیون مترمکعب بوده و براساس آخرین پایش‌ها همچنان حدود ۹۰ درصد از وسعت ۴۷ هزارهکتاری تالاب بین المللی گاوخونی خشک است.

و این در حالی است که در گذشته و قبل از دهه ۸۰ به ازای هر میلی‌متر بارندگی در کوهرنگ یک میلیون مترمکعب آب وارد سد زاینده رود می شد.

به گفته اسفندیار امینی دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان استان اصفهان “به رغم بارندگی‌های مطلوب سال زراعی جاری، دلیل عمده آورد کم زاینده‌رود وجود بندهای کوچک و بزرگی تحت عنوان طرح‌های آبخیزداری است که علاوه بر ذخیره حجم آب، مانع تجمیع آب و ایجاد روان آب‌ها می شود.

 وجود بندها، انشعابات و انحراف یا پمپاژ آب در بستر رودخانه و سرشاخه های اصلی سبب شده که بارش‌ها به صورت روان آب به نسبت میزانی که در کارون می رود، نباشد.

وی همچنین وجود چاه‌ها و آبخوان‌های بی شمار در بالادست رودخانه را یکی دیگر از علت‌های کم شدن آورد زاینده رود می داند.

در همین ارتباط حسین محمدرضایی، عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزان نیز طی اظهارنظری به وجود بیش از ۶۰۰ سد کوچک در بالادست زاینده رود تحت عنوان بندهای آبخیزداری اشاره کرد و گفت: ” اگر بارگذاری‌ها و طرح‌های آبخیزداری بالادست نبود بارندگی‌های کوهرنگ به سمت زاینده‌رود جاری می شد.

به گفته وی روان آب‌های ذخیره شده با عنوان طرح آبخیزداری در زمین نفوذ و چاه‌های آب و چشمه‌های آن مناطق را تامین می‌کند این در حالی است که بر اساس قانون نباید بر رودخانه‌های دائمی پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری احداث کنند تا روان‌آب‌ها به سمت رودخانه جاری شود.

بارگذاری‌ بیش از توان اکولوژیکی، زاینده‌رود و گاوخونی را قربانی کرد

در همین ارتباط علی مریدی مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست نیز گفته است که بارگذاری‌ها در بالادست رودخانه بیش از توان اکولوژیک حوضه آبریز زاینده‌رود است و سازمان حفاظت محیط زیست با همه این‌ها مخالف است زیرا بارگذاری‌ها موزون و متوازن نبوده و سبب قربانی شدن زاینده رود و تالاب بین المللی گاوخونی شده است.

وی معتقد است طرح‌هایی تحت عنوان آبخیزداری در بالادست در حقیقت طرح‌های کشت و کار در شیب و توسعه باغات است، بندهایی انحرافی که آب را برای مصرف در بالادست ذخیره می کند.

به گفته مریدی طرح آبخیزداری به معنای واقعی به خودی خود یک طرح زیست محیطی است که جلوی فرسایش خاک را گرفته و موجب کاهش خسارات ناشی از سیلاب می شود اما اگر این بندها زده شود و بعد آبی که پشتشان ذخیره می شود برای کشت دیم یا کشت باغات مصرف شود و بر روان آب سطحی اثر گذار باشد مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست نیست زیرا در حقیقت باید تخصیص آب در حوضه به طور کامل و بر اساس قانون رعایت شود درغیر این صورت عملا تالاب بین المللی گاوخونی و زاینده‌رود به بهای توسعه باغات همیشه خشک خواهد  بود.

بند ذخیره ای در آبخیزداری معنا ندارد

اما محمدحسین شاملی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با رد وجود بیش از ۶۰۰ بند آبخیزداری در حوضه زاینده رود، اظهار کرد: “طی ۲۰ سال گذشته در سطح ۱۰ میلیون هکتار اراضی استان اصفهان تنها ۱۷۰ بند ایجاد شده است و وجود ۶۰۰ بند آبخیزداری در وسعت ۱۴۵ هزار هکتاری امکان پذیر نیست، با این حال ممکن است اعداد و ارقام عنوان شده در سایر حوضه‌های چهارمحال و بختیاری باشد. هدف از اجرای طرح‌های آبخیزداری ذخیره و استحصال آب نیست اگر چنین اتفاقی افتاده باشد باید با حکم قضایی اصلاح شده تا حقی از کسی ضایع نشود.

به گفته وی باید در خصوص مسئله “ذخیره سد زاینده رود” موارد مختلفی از جمله خشکسالی‌های سال‌های اخیر و برداشت‌های بالادست نیز از سوی مشاور سازمان آب منطقه‌ای اصفهان بررسی شود تا در خصوص ابهامات شفاف سازی صورت گیرد زیرا وجود بند ذخیره ای در آبخیزداری معنا ندارد.”

مسئله بندهای آبخیزداری سال‌هاست که بین وزارت نیرو و منابع طبیعی در کش و قوس است و تاکنون نتیجه ای جز مرگ تدریجی اکوسیستم زاینده‌رود نداشته است اما در روزهای اخیر که بارش‌های سیل آسا، بسیاری از سدهای کشور را سیراب کرده و تنها سد زاینده رود مانند سال‌های قبل حدود ۲۵ درصد ظریفتش آبگیری شده است افکار عمومی  به این باور رسیده اند که علت خشکی زاینده رود تنها خشکسالی و کاهش بارندگی ها نبوده است بلکه عامل دیگری بر این واقعیت تلخ دامن زده است. پمپاژ آب و توسعه باغات، صدور مجوز ساخت و ساز ویلا و تغییر کاربری‌ها در حریم و بستر رودخانه، وجود چاه‌های غیرمجاز، توسعه صنایع و … بر مردم پوشیده نیست.

عده ای تشنه و برخی دیگر گرفتار سیل

روز یکشنبه ۱۸ فروردین ماه پورمحمد شریعتی‌نیا عضو شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به وضعیت کنونی سد زاینده‌رود گفت: ” یک سال بی سابقه از لحاظ بارش را تجربه کرده ایم اما مشخص نیست آینده این حوضه آبی چگونه خواهد بود. کاش کشور را بدون ملاحظات سیاسی می‌دیدیم تا عده‌ای تشنه‌ و عده دیگری گرفتار سیل نشوند.”

کاش ریاست دولت نهم و دهم، خود را رییس جمهور تمام کشور می‌دانست و مقام خود را تا حد مدیر آب یک استان تنزل نمی‌داد؛ کاش وزارت نیرو به ۴۳ هزار حلقه چاه مجوز حفر و بهره‌برداری نمی‌داد و برای ۱۷ هزار چاه غیرمجاز در این حوضه چاره‌ای می‌اندیشید.در شرایطی که سیل ویرانگر همه را هوشیار کرده لازم است زمینه برای کار کارشناسی درباره بررسی مشکلات حوضه زاینده‌رود فراهم شده تا راه‌حل‌های کوتاه مدت و دراز مدت اتخاذ شود و دولت بدون ملاحظات سیاسی تصمیم شایسته‌ای بگیرد.”