مهم‌ترین و حساس‌ترین مسئله عمرانی و میراثی اصفهان

عبور خط ۲ متروی اصفهان از حریم مسجد جامع عتیق، یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مسائل عمرانی و میراث فرهنگی این شهر تاریخی است که با واکنش گسترده کارشناسان میراث فرهنگی، باستان‌شناسان و حتی سازمان جهانی یونسکو روبرو شده است. موضوعی که نه تنها به دلیل اهمیت تاریخی و معماری این مسجد بلکه به دلیل نگرانی‌های مرتبط با تأثیرات لرزش‌ها و عملیات حفاری بر پایداری این بنای تاریخی، مورد توجه قرار گرفته است.

اهمیت مسجد جامع عتیق و نگرانی‌ها درباره عبور مترو

به گزارش وب سایت خبری اخبار اصفهان مسجد جامع عتیق اصفهان که بیش از هزار سال قدمت دارد، یکی از کهن‌ترین و جهانی‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی در جهان است و در سال ۲۰۱۲ به ثبت میراث جهانی یونسکو رسیده است. این مسجد در هسته مرکزی و بافت تاریخی اصفهان قرار دارد که به «جویباره» معروف است و قدمت کهن این محله موجب شده هر لکه خاک و هرپدیده زیرزمینی آن، ارزش تاریخی فراوانی داشته باشد. عبور پروژه‌های عمرانی مانند خط مترو از این محدوده حساسیت‌های فراوانی ایجاد کرده است، به‌خصوص آنکه مسیر در عمق حدود ۲۵ تا ۳۰ متر از کنار یا زیر میدان امام علی(ع) و نزدیک به مسجد جامع عبور می‌کند.

با وجود عمق زیاد حفاری، کارشناسان میراث فرهنگی و باستان‌شناسان نسبت به آثار لرزش‌های بلندمدت مترو بر پایداری سازه مسجد هشدار داده‌اند. نگرانی‌ها تنها به عبور فیزیکی مترو محدود نمی‌شود، بلکه لرزش‌های ناشی از عبور قطار می‌تواند به مرور زمان صدمات جدی به این اثر ارزشمند تاریخی وارد کند.

مطالعات کارشناسی و ورود یونسکو به موضوع

مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، امیر کرم‌زاده، اعلام کرده است که برای راستی آزمایی مطالعات انجام شده توسط دانشگاه علم و صنعت، مشاوران ذی‌صلاح از بخش خصوصی و مراکز پژوهشی وزارت راه و شهرسازی به پروژه اضافه خواهند شد تا با نظارت دقیق، مدل‌سازی‌ها و بررسی‌های فنی اطمینان حاصل شود که عبور خط مترو خطری برای مسجد جامع ایجاد نمی‌کند.

مطالعات فنی اولیه از سوی شرکت مترو و دانشگاه علم و صنعت انجام شده است که براساس آن راهکارهایی مانند استفاده از بالشتک‌های کاهش لرزش پیش‌بینی شده است. ولی میراث‌داران و کارشناسان تأکید دارند که تا تأیید کامل علمی و بی‌طرفانه، عملیات اجرایی نباید شروع شود. به همین دلیل این موضوع به یونسکو نیز اعلام شده و قرار است نتایج بررسی‌ها به نمایندگی یونسکو در تهران ارائه شود. سپس این سازمان ممکن است بازدیدهای میدانی انجام دهد یا خواستار بررسی‌های اضافی شود.

چالش‌های فنی مربوط به خاک و حفاری

جنس خاک منطقه‌ای که مترو از آن عبور می‌کند نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. مدیرعامل سازمان قطار شهری اصفهان، سیدمحسن واعظی‌فر، به ایرنا گفته است که با توجه به وجود لایه‌های متفاوت خاک، از رس تا ماسه، عملیات حفاری باید بسیار با دقت انجام شود. تجربه ایستگاه «ابن سینا» که حدود ۵۰۰ متر با مسجد جامع فاصله دارد، نشان می‌دهد منطقه به لحاظ خاک ماسه‌ای نوعی مخاطره برای حفاری بوده که باعث ریزش کنده و تعطیلی خیابان شده است. در مقابل، حفاری تونل با استفاده از دستگاه تی‌بی‌ام متفاوت از گودبرداری دستی ایستگاه است و این روش می‌تواند تا حد زیادی از لرزش‌های شدید جلوگیری کند.

فضای میراث فرهنگی و گزینه‌های مسیر مترو

هم‌اکنون سه گزینه برای عبور خط ۲ مترو پیش روی مسئولان قرار دارد. پررنگ‌ترین و بحث‌برانگیزترین گزینه، عبور مترو در فاصله حدود ۲۰ متری از مسجد جامع عتیق است که در درون حریم درجه‌یک این اثر جهانی قرار دارد. کارشناسان میراث فرهنگی این مسیر را یکی از پرخطرترین گزینه‌ها می‌دانند و خواستار بازنگری جدی آن شده‌اند. دو گزینه دیگر با فاصله ۱۵۰ متر از مسجد عبور می‌کنند، اما چون همه این مسیرها در بافت تاریخی و جویباره اصفهان واقع شده‌اند، احتمال کاوش‌ها و مواجهه با لایه‌های باستانی همچنان وجود دارد.

میراث‌داران تأکید دارند که در هر نقطه از این منطقه، انتظار یافتن پدیده‌های باستانی وجود دارد و بدون کاوش‌های دقیق باستان‌شناسی پیش از عملیات حفاری، عبور تونل اقدامی بی‌احتیاطانه است. کاوش‌های گذشته در زیرگذر میدان امام علی نشانگر وجود سفالینه‌هایی مربوط به دوره‌های اشکانی، ساسانی و اسلامی است که بدون بررسی‌های کافی و کارشناسی، خاکبرداری شده‌اند.

نقش مهم یونسکو و شوراهای ملی

یونسکو به عنوان سازمانی متولی حفاظت از آثار جهانی، نسبت به عبور این خط مترو هشدار داده است و خواسته است مطالعات فنی، لرزه‌ای و باستان‌شناسی به دقت انجام و ارائه شود. شورای عالی فنی میراث فرهنگی کشور نیز قرار است طی نشست‌های ملی با حضور نمایندگان یونسکو، این پروژه را بررسی کند و در صورت عدم تأیید، اجرای مسیر مترو باید تغییر کند؛ به طور مشخص، مسیر مترو باید از فاصله‌ای بیش از ۱۵۰ متر از مسجد عبور کند.

شاید تغییر مسیر مترو، تنها گزینه حفظ میراث کهن اصفهان

عبور مترو از کنار مسجد جامع عتیق اصفهان، اگرچه در بهبود حمل‌ونقل شهری نقش مهمی دارد، اما نگرانی‌های فراوانی از جنبه میراث فرهنگی و پایداری سازه ایجاد کرده است. به نظر می‌رسد تنها راه‌کار ممکن، انجام مطالعات تخصصی علمی، باستان‌شناسی و لرزه‌ای دقیق و بی‌طرفانه با نظارت چندمرجعی است که امکان تضمین حفاظت از این میراث ارزشمند را فراهم کند.

در نهایت، اگر عبور خط مترو از نزدیکی مسجد جامع خطری نداشته باشد و توسط مراجع ذی‌صلاح تایید شود، پروژه ادامه خواهد داشت؛ اما در غیر این صورت، تغییر مسیر مترو، تنها گزینه حفظ میراث کهن اصفهان خواهد بود. این مسئله اهمیت ویژه‌ای دارد چرا که مسجد جامع عتیق نه تنها نماد هویتی و فرهنگی اصفهان بلکه یکی از برجسته‌ترین نمادهای تاریخی جهان اسلام است که باید نسل‌های آینده نیز از آن بهره‌مند باشند.