سکه‌های سلجوقی گذر کمر زرین، شب کشف و صبح رد شد

چهار دهه پس از کشف گذر تاریخی کمرزرین، کاوش‌های اخیر در این محوطه تاریخی اصفهان، بحث‌ها و جنجال‌های گسترده‌ای درباره وجود آثار معماری دوره سلجوقی و کاخ‌های سلطنتی در این منطقه به‌دنبال داشته است.

به گزارش اخبار اصفهان از یک سو مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان از یافته‌های مهمی شامل شواهد معماری مستحکم و قطعات کاشی‌های زرین‌فام خبر داده و از سوی دیگر باستان‌شناس برجسته کشور، علیرضا جعفری‌زند، این ادعاها را فاقد بنیاد علمی خوانده و عملکرد کاوش‌ها را زیر سوال برده است. در این گزارش جامع به بررسی این دو دیدگاه، یافته‌های کاوش‌ها و چالش‌های علمی مرتبط با آن می‌پردازیم.

تاریخچه و اهمیت محوطه تاریخی کمرزرین اصفهان

محوطه کمرزرین در قلب بافت تاریخی اصفهان و در مجاورت مسجد جامع عتیق واقع شده است. این منطقه از دیرباز یکی از کانون‌های اصلی شکل‌گیری شهر اصفهان بوده که طی دوره‌های مختلف تاریخی، از پیش از اسلام تا دوران صفوی، مرکز مراکز حکومتی، مذهبی و تجاری مهم به شمار می‌رفته است. این سابقه تاریخی ارزشمند، اهمیت کاوش‌های علمی دقیق و کاوش‌های اصولی را بیش از پیش نمایان می‌سازد.

یافته‌های جدید کاوش‌های فاز دوم: شواهد کاخ و سکه‌های تاریخی

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، در گفتگویی با اشاره به یافته‌های تازه کاوش‌های فاز دوم در کمرزرین اعلام کرد که آثار معماری مستحکم با دیوارهای ضخیم و قطعات کاشی‌های زرین‌فام کشف شده است که احتمال وجود کاخ یا بنای سلطنتی دوره سلجوقی را در این محوطه نشان می‌دهد. وی گفت:بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد چند لایه معماری در این محوطه روی یکدیگر قرار دارند که بیانگر استفاده مداوم آن در دوره‌های مختلف تاریخی است. همچنین سازه آبی سفالی منقش که پیش‌تر کشف شده، احتمالا به تأمین آب کاخ یا بناهای سلطنتی متصل بوده است.

مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان با اعلام اینکه ۳۹۲ سکه تاریخی متعلق به دوران اسلامی تاکنون در این محوطه کشف شده است، افزود که ممکن است سکه‌هایی از دوره‌های پیش از اسلام، حتی از دوره اشکانی نیز در این میان باشند که پس از بررسی‌های آزمایشگاهی مشخص خواهند شد.

کاوش‌های فاز دوم کمرزرین بیشتر به کار گنج‌یاب‌ها می‌خورد و نه علم باستان‌شناسی

علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس برجسته کشور و کاشف گذر کمرزرین که در سال‌های گذشته با رسانه‌ای کردن این کمربند تاریخی مانع تخریب آن شد، ضمن رد ادعای وجود کاخ سلجوقی در کمرزرین، این اخبار را پر از پروپاگاندا و فاقد دلایل علمی خوانده است. وی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر بیان داشت: کاوش‌های فاز دوم کمرزرین بیشتر به کار گنج‌یاب‌ها می‌خورد و نه علم باستان‌شناسی. جایگاه کاخ سلجوقی در این محل نیست و ارتباطی با کمرزرین ندارد.

جعفری‌زند تأکید کرد که ساختمان مسجد کمرزرین که در حال حاضر نوسازی شده، متعلق به دوره آل‌بویه است و اگر آثار دوره سلجوقی در آن بود، باید لایه‌های فرهنگی به گونه‌ای دیگر شکل می‌گرفت. او همچنین به آشفتگی لایه‌های تاریخی اشاره کرد: وجود هم‌زمان سکه‌ها و سفال‌های اشکانی، صفوی و سلجوقی در یک لایه مخالف قوانین علمی باستان‌شناسی است. کاوش باید در لایه‌های منظم و مشخص انجام شود، نه با اختلاط بی‌رویه.

 چالش‌های کاوش و اهمیت رعایت اصول علمی

براساس گفته‌های جعفری‌زند، مشکلات کاوش‌های اخیر شامل نحوه اجرای غیرعلمی کاوش، حضور بی‌تجربه‌ها و دانشجویان در موقعیت‌هایی است که به‌جای توسعه تاریخ و میراث فرهنگی، بیشتر حاوی شبهات و آسیب‌های جدی است. وی می‌افزاید:

یکی از سازه‌های آبی یافته شده محتمل است مربوط به دوره آل‌بویه باشد. به‌کار بردن این یافته‌ها به عنوان شواهدی مبنی بر وجود کاخ سلجوقی نادرست است.

وی همچنین به تجربه تاریخی اشاره می‌کند که محل کاخ سلجوقی، برخلاف ادعاهای مطرح شده، بر اساس منابع معتبر جهانگردانی مانند شاردن، در مکان دیگری بوده است و خبری از آن در کمرزرین نیست.

عواقب ناشی از انتشار اخبار غیرعلمی و پروپاگاندا

جعفری‌زند با انتقاد از نحوه انتشار سریع و بدون مستندات دقیق درباره یافته‌های اخیر، معتقد است که این روند می‌تواند به خطر افتادن میراث فرهنگی و اعتبار علمی آسیب بزند. او تاکید می‌کند:مسئولان، باستان‌شناسان و رسانه‌ها باید مبتنی بر مستندات علمی اظهار نظر کنند، نه بر اساس حدس و شایعات یا کشف چند سکه صفوی. انتشار چنین اخبار نادرست، بیشتر به نفع قاچاقچیان اشیای تاریخی است و اعتبار حوزه میراث را زیر سوال می‌برد.

لزوم استفاده از تیم‌های تخصصی و رویکرد اصولی در کاوش‌های باستان‌شناسی

با توجه به اهمیت علمی و تاریخی محوطه کمرزرین، کارشناسان به یکپارچگی، تخصصی بودن و به‌کارگیری روش‌های علمی استاندارد در کاوش‌ها تاکید دارند. طبق نظر جعفری‌زند:

• کاوش‌های سطحی و بدون برنامه‌ریزی دقیق، ارزش‌های تاریخی محوطه را تضعیف می‌کند.
• حضور تیم‌های غیرمتخصص می‌تواند منجر به اشتباهات فاحش علمی و تخریب‌های جبران‌ناپذیر شود.
• استفاده از روش‌های دقیق آزمایشگاهی و تکنولوژی‌های نوین در مطالعات مطالعات دقیق‌تر را امکان‌پذیر می‌سازد.

این پروژه فرصتی برای بازنمایی تاریخ اجتماعی، فرهنگی و زیستی اصفهان

علی شجاعی اصفهانی، باستان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان که سرپرستی کاوش‌های گذر کمرزرین را بر عهده دارد، اهمیت ویژه این محوطه را اینگونه بیان می‌کند:کمرزرین یک محوطه با ویژگی‌های منحصربه‌فرد در محدوده تاریخی اصفهان است که تاکنون هیچ سایت مشابهی در داخل شهر ندارد. این گذر، به عنوان یک شریان حیاتی از تاریخ اصفهان،‌ اطلاعات مهمی از دوران پیش از اسلام و دوره‌های اسلامی به دست می‌دهد و می‌تواند لایه‌های ناشناخته و پیچیده‌ای از تاریخ فرهنگی و شهری اصفهان را آشکار کند. با وجود اینکه آثار مختلفی از دوره‌های سلجوقی در شهر وجود دارد، اما گذر کمرزرین به ویژه به خاطر آثاری که از دوران پیش از اسلام و صدر اسلام دارد، اهمیت دوچندانی دارد.

شجاعی همچنین تأکید می‌کند که کاوش‌های انجام شده تاکنون یافته‌های ارزشمندی از قرن‌های سوم و چهارم هجری تا دوره قاجار ارائه داده و هنوز به لایه‌های عمیق‌تر نرسیده‌اند که ممکن است اطلاعات حتی بیشتری از تاریخ اصفهان را فاش کنند. علاوه بر این، پروژه کمرزرین می‌تواند الگویی موفق از همکاری بین شهرداری، میراث فرهنگی و دانشگاه‌ها برای حفاظت و نمایش لایه‌های تاریخی و میراث شهری باشد.به گفته وی، این پروژه فرصتی برای بازنمایی تاریخ اجتماعی، فرهنگی و زیستی اصفهان در دوره‌های کمتر شناخته شده است و تبدیل گذر به موزه‌ای باز شهری می‌تواند به حفظ و معرفی این میراث غنی کمک کند

ضرورت همگرایی علمی در کاوش‌ها و حفاظت از میراث فرهنگی

کشف یافته‌های جدید تاریخی در گذر کمرزرین اصفهان، فرصتی بی‌نظیر برای شناخت بخشی از تاریخ غنی ایران است، اما همراه با این فرصت، مسئولان و پژوهشگران باید نسبت به حفظ اصول علمی کاوش‌ها و شفاف‌سازی اطلاعات نهایت دقت را به‌کار گیرند. اختلاف دیدگاه‌ها و نقدهای تخصصی نشان می‌دهد که مسیر آینده این کاوش‌ها نیازمند همکاری دقیق‌تر، استفاده از روش‌های نوین و رعایت کامل موازین علمی است تا میراث پرارزش اصفهان در برابر مخاطرات ناشی از کاوش‌های ناصحیح محافظت شود و اطلاعات تاریخی به درستی به نسل‌های آینده منتقل گردد.