زمینِ خشک تمدن را نشانه رفته است!

متاسفانه اکثر شهرهای دارای شبکه جمع آوری و سامانه تصفیه فاضلاب، با تشدید فرونشست زمین مواجه هستند، به دلیل این که در شرایط تداوم خشکسالی، ضمن تشدید برداشت آب از منابع زیرزمینی، پساب تصفیه خانه های شهری، روستایی و صنعتی یا در صنعت مصرف می شود و یا صرف آبیاری فضای سبز می شود، بدون آن که توجهی به تعادل بخشی آبخوان ها از طریق تغذیه مصنوعی شود، در نتیجه شیره زمین گرفته شده و باعث از بین رفتن خلل و فرخ خاک می شود که پیامد آن، فرونشست زمین است که مهم ترین چالش استان به شمار می رود و در صورت عدم اقدام موثر، خسارات وارده غیرقابل جبران خواهد بود.

به گزارش اخبار اصفهان ; برآوردهای رسمی نشان می‌دهند میانگین نرخ فرونشست سالانه بین ۱۲ تا ۱۸ سانتی‌متر در برخی دشت‌ها مانند برخوار، مهیار شمالی و جنوبی، کاشان، اردستان، گلپایگان و اطراف اصفهان است. نرخ فرونشست زمین در اصفهان به‌طور قابل‌توجهی از میانگین جهانی بالاتر است.  وسعت منطقه‌ای که به‌شدت تحت تأثیر فرونشست است، حدود ۱۰ هزار کیلومتر مربع از استان (در حدود ۱۰٪ از مساحت) را شامل می‌شود.

مطالعات نشان می‌دهند که در برخی از مناطق این استان، نرخ فرونشست به بیش از ده ها برابر استاندارد جهانی می‌رسد. (حد بحرانی جهانی  حدود۴ میلی‌متر در سال است).

تشدید فرونشست زمین در اصفهان به دلیل تداوم خشکسالی، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، خشک‌شدن زاینده‌رود، استفاده غیراصولی از منابع آب، توسعه نامتوازن و عدم توجه به اصول آمایش سرزمین، به یک بحران جدی تبدیل شده که بخش وسیعی از مناطق شهری، روستایی، زیرساخت‌ها و آثار تاریخی استان را تهدید می‌کند  که بسیار نگران کننده است.

متاسفانه، در حال حاضر، فقط شاهد اعلام افزایش نرخ فرونشست در کشور هستیم بدون آن که برنامه اجرایی موثر در دست اجرا داشته باشیم و یا تغییر رویکردی در رفتارمان نسبت به زمین شاهد باشیم.

دلایل اصلی فرونشست در اصفهان

بارگزاری مضاعف فعالیت و جمعیت در استان به ویژه در دشت های بحرانی و برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی، از طریق چاه‌های مجاز و غیرمجاز که باعث افت سطح آبخوان‌ها و تشدید فرونشست زمین شده است.

• خشک‌ شدن زاینده‌رود و‌تالاب بین المللی گاوخونی، کاهش جریان آب در زاینده رود باعث کمبود منابع آبی در دشت‌ها و خشک شدن تالاب گاوخونی و در نتیجه، افزایش برداشت از سفره‌های زیرزمینی آب شده است ، (حداقل نیاز آبی زاینده رود ۱۳۷ میلیون متر مکعب و تالاب گاوخونی حدود ۱۷۶ میلیون متر مکعب است)
• کشت محصولات آب بر و عدم رعایت الگوی کشت مناسب با اقلیم در دشت های بحرانی، برداشت بی رویه آب از رودخانه و سفره های آب زیر زمینی و هدر رفت آب.
• توسعه نامتوازن شهرها و‌ روستاها به ویژه در مناطق بحرانی از جمله شمال اصفهان (برخوار و دولت‌آباد).

راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با فرونشست

۱. احیای رودخانه و تأمین حق‌آبه ‌محیط زیستی، مهم‌ترین و مؤثرترین اقدام بلندمدت در کنترل فرونشست است ، زیرا برقراری جریان آب در زاینده رود باعث تغذیه آبخوان ها می شود.

۲. کشت محصولات کم آب بر و‌ مقاوم به ویژه در دشت های حساس، افزایش بهره وری، ترویج کشت نشایی و گلخانه‌ای، تغییر زمان کشت، استفاده از روش های نوین آبیاری.

بستن چاه‌های غیرمجاز، ایجاد محدودیت برداشت آب از منابع زیر زمینی و بازنگری در مجوز مصرف آب از منابع زیرزمینی  .

۳. طرح تعادل بخشی آبخوان ها از طریق تزریق آب به چاه‌های کم عمق به‌عنوان راه‌حل موقتی و کم‌هزینه برای جلوگیری از پیشرفت سریع فرونشست موثر خواهد بود  که می توان با استفاده از آب های انتقالی از دریای عمان و‌ خلیج فارس و پساب تصفیه خانه های فاضلاب، اقدام به تغذیه آبخوان ها و دشتهای بحرانی نمود.

۴. تهیه اطلس خطرات فرونشست برای مناطق پرخطر مانند دشت برخوار، مهیار و دولت‌آباد .

۵. تدوین مقررات ملی و اصلاح مقررات ساخت و ساز، تعریف ضوابط ویژه‌ی میراث فرهنگی و‌تاریخی در مناطق آسیب‌پذیر، ممنوعیت برداشت آب از منابع زیرمینی در حریم آثار تاریخی، الزام به کشت محصولات کم‌ آب بر و نصب سامانه‌های پایش برای سازه‌های تاریخی و فرهنگی .

۶. افزایش تاب‌آوری و مقاوم‌سازی سازه‌ها و زیرساخت‌ها در برابر نشست نامتقارن زمین .

۷. آموزش و مشارکت جامعه در مدیریت آب و فرونشست و آگاهی بخشی به جامعه در خصوص خطرات فرونشست.

۸. استفاده از طرح‌های آبخیزداری، آبخوان داری و بازچرخانی آب

۹. اجرای پروژه‌های آبخیزداری و پخشایش سیلاب در دشت‌های حساس

۱۰. ایجاد فضاهای سبز با استفاده از گونه های کم‌آب بر و‌مقاوم به خشکسالی، اجرای طرح های جمع‌آوری آب باران،

در پایان توصیه می شود، ضمن توجه به آیین نامه اجرایی آمایش سرزمینی کشور مصوبه سال ۱۴۰۴،  در اسرع وقت، سیاست های اجرایی مقابله با فرونشست زمین استان، تدوین و اجرایی شود.