زاینده‌رود احیا می‌شود!

با بهره‌برداری از فاز نخست طرح انتقال آب دریا به فلات مرکزی، گامی مهم برای کاهش فشار بر زاینده‌رود و حذف وابستگی صنایع به منابع آبی این رودخانه برداشته شده است؛ اما احیای واقعی زاینده‌رود نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات تکمیلی در حوزه تأمین و مدیریت مصرف آب است.

به گزارش اخبار اصفهان در میانه بحران‌های پی‌درپی آبی که در دو دهه گذشته حیات زاینده‌رود را به رؤیایی محو در خاطره‌ جمعی مردم اصفهان بدل کرده، هر طرحی که رنگی از امید برای بازگشت آب به این شریان حیاتی داشته باشد، به سرعت در کانون توجه افکار عمومی و رسانه‌ها قرار می‌گیرد. همان‌گونه که طرح احیای دریاچه ارومیه در شمال‌غرب کشور روزی به چشم‌اندازی بزرگ برای پایان یک بحران زیست‌محیطی بدل شد، پروژه انتقال آب از دریا به اصفهان نیز از همان ابتدا با چشم‌اندازی مشابه و با هدف تأمین پایدار آب صنایع و کمک به احیای زاینده‌رود تعریف شد.

اگرچه این طرح در ابتدا بر انتقال آب از دریای عمان تمرکز داشت، اکنون خط لوله‌ای که از مسیر سیرجان به اصفهان کشیده شده و از منابع خلیج فارس تغذیه می‌کند، مراحل نهایی خود را پشت سر گذاشت و به بهره‌برداری رسید و در فاز اول، ۷۰ میلیون مترمکعب آب به اصفهان انتقال پیدا کرد. این گام بزرگ، از یک‌سو با استقبال مسئولان و امیدواری مردم استان همراه شده و از سوی دیگر، با نقدها و تردیدهایی در خصوص اثربخشی واقعی آن در حل بحران ساختاری زاینده‌رود روبه‌رو است.

واقعیت این است که زاینده‌رود تنها با یک پروژه یا یک خط انتقال آب احیا نمی‌شود. این رودخانه، همچون پازلی پیچیده و چند تکه است که برای جان گرفتن دوباره، نیاز دارد همه قطعاتش در جای درست خود قرار گیرند؛ از جمله پروژه‌های انتقال آب نظیر تونل‌های کوهرنگ و بهشت‌آباد گرفته تا ساماندهی مصارف کشاورزی، کنترل برداشت‌ها در بالادست، اصلاح الگوی کشت، بازنگری در تخصیص‌های بین‌حوضه‌ای و مشارکت فعالانه تمامی ذی‌نفعان؛ خط انتقال آب، تنها یکی از این قطعات هرچند مهم، اما ناکافی است. احیای زاینده‌رود زمانی به واقعیت نزدیک خواهد شد که این پازل پیچیده، با نگاه همه‌جانبه و اجماع ملی تکمیل شود؛ چراکه این رودخانه تنها با آب پر نمی‌شود، بلکه با اراده، تدبیر و مشارکت واقعی احیا می‌شود.

خط ۳ انتقال آب دریای عمان به فلات مرکزی ایران، شامل شیرین سازی ۲۷۰ میلیون متر مکعب آب دریا از شهرستان سیریک در دهانه دریای عمان و انتقال آن با خط لوله به استان اصفهان است. هدف از این پروژه تامین آب برای مصارف صنعت، شرب و کشاورزی صنعتی گلخانه‌ای متقاضی خرید این آب در استان اصفهان است.

سیستم نمک زدایی و تأسیسات استخراج آب از دریا

در تأسیسات آب شیرین کن سیریک با انجام مطالعات فنی و بررسی شکل و فرم بستر دریا و رفتار امواج توسط مشاور و همچنین مقایسه روش‌های مختلف برداشت آب از دریا، روش برداشت از عمق انتخاب شد. در این تاسیسات با توجه به محاسبات انجام شده بر روی ظرفیت بهینه، طراحی حوضه آبریز مناسب برای برداشت سالانه ۱.۵ میلیارد متر مکعب در نظر گرفته شده‌است. این میزان تقریباً معادل ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب شیرین سازی شده در سال خواهد بود.

با اجرای فاز به فاز پروژه، در فاز اول ساختمان مورد نیاز برای پاسخگویی به ظرفیت ۲۰۰ میلیون مترمکعب ساخته و تجهیز می‌شود. در بخش نمک زدایی، چندین واحد مدولار با ظرفیت ۱۰۰۰۰۰ متر مکعب در روز بر اساس استانداردهای جهانی طراحی و ساخته می‌شود. با توجه به ظرفیت ۲۰۰ میلیون مترمکعب و با فرض ظرفیت ۷۰ میلیون متر مکعب در سال، سه واحد آب شیرین کن مورد نیاز خواهد بود.

پایان وابستگی صنایع به زاینده‌رود؛ آبی که از دریا می‌رسد

مهدی جمالی‌نژاد، استاندار اصفهان با اعلام نهایی شدن مرحله نخست پروژه، آن را مهم‌ترین اقدام عملی در مسیر قطع وابستگی صنایع آب‌بَر این استان به منابع رودخانه زاینده‌رود عنوان کرده و در این باره اظهار می‌کند: با اجرای حدود ۸۰۰ کیلومتر خط انتقال، مخازن، ایستگاه‌های پمپاژ، شیرآلات و تجهیزات مربوطه، امکان انتقال ۷۰ میلیون مترمکعب آب نمک‌زدایی‌شده از دریا به اصفهان فراهم شده است. وی تاکید کرده که این مقدار معادل مصرف کل صنایع بزرگ استان است.

وی با اشاره به نقش این طرح در جلوگیری از توسعه صنایع آلاینده، خاطرنشان کرد: به هیچ عنوان قرار نیست با این آب، توسعه جدیدی در حوزه صنایع آب‌بر و آلاینده پیرامون شهر اصفهان اتفاق بیفتد. استاندار همچنین وعده داد که پس از اتصال کامل صنایع به این خط، «ضرب‌الاجل قطع همه مصارف صنعتی از منابع سرزمینی»به اجرا درخواهد آمد.

حال با آغاز بهره‌برداری از این خط، ابتدا پالایشگاه اصفهان و صنایع شمال استان از این آب بهره‌مند می‌شوند و به‌تدریج دیگر صنایع بزرگ نیز به آن متصل خواهند شد.

آب دریا، مُسکن موقت

در حالی‌که این طرح با عنوان انتقال آب از «دریای عمان» مطرح شده است، حامد یزدیان، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی، می‌گوید: آنچه اکنون اجرا شده، فاز دوم طرح اصلی و صرفاً انتقال آب از سیرجان به اصفهان است. به گفته وی، منبع فعلی آب پروژه، بخشی از آبی است که استان‌های یزد و کرمان از خلیج فارس دریافت می‌کنند و به‌صورت موقت ۷۰ میلیون مترمکعب از این آب به سیرجان انتقال یافته و اصفهان آن را خریداری می‌کند.

یزدیان با تاکید بر اینکه انتقال آب از خلیج فارس در این مرحله، کمکی به احیای زاینده‌رود نمی‌کند، می‌افزاید: این صرفاً یک اقدام اقتصادی برای کسانی است که آب را از خلیج فارس آورده‌اند و اکنون باید سالانه مبلغی قابل توجه برای خرید این آب پرداخت شود.

به گفته این عضو کمیسیون کشاورزی مجلس، آب صنایع تاکنون از منابع زیرزمینی تأمین می‌شده که باعث افت سفره‌های آب و پدیده فرونشست شده است. از این‌رو انتقال آب از دریا، اگرچه هزینه‌بر است، اما می‌تواند جایگزین مناسبی برای برداشت‌های غیرمجاز و پرخطر فعلی باشد.

بدون مهار اضافه‌برداشت‌ها، زاینده‌رود احیا نمی‌شود

با وجود تأکید مسئولان بر نقش این پروژه در کاهش فشار به زاینده‌رود، کارشناسان معتقدند که احیای واقعی این رودخانه تنها در صورتی ممکن خواهد بود که مصارف آب در حوضه بالادست مهار شود. یزدیان با اشاره به برداشت غیرمجاز ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب برای توسعه باغات بادام و هلو در سال‌های اخیر گفت: این باغات هیچ‌کدام حقابه ندارند. تا زمانی که این اضافه‌برداشت‌ها کنترل نشود، انتظار جاری شدن دائمی آب در زاینده‌رود، واقع‌بینانه نیست.

وی تأکید کرد که اجرای پروژه‌های مکمل مانند پروژه «ماندگان» و کوهرنگ ۳ در کنار اعمال مدیریت مصرف، لازمه احیای پایدار زاینده‌رود است.

چشم‌اندازی روشن‌تر برای زاینده‌رود، با احتیاط و تدبیر

با بهره‌برداری از فاز نخست طرح انتقال آب دریا به فلات مرکزی، گام مهمی در مسیر کاهش فشار بر منابع محدود زاینده‌رود برداشته شد. این پروژه، که از آن به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های انتقال آب کشور یاد می‌شود، قرار است نیاز صنایع بزرگ به آب را از زاینده‌رود حذف کرده و مسیر تأمین آن را به منابع پایدارتر متصل کند.

اما کارشناسان بر این باورند که اگرچه این گام، اقدامی مؤثر و قابل تقدیر است، اما تنها بخشی از راه نجات زاینده‌رود را تشکیل می‌دهد. مسائلی مانند توسعه بدون برنامه باغات، چاه‌های غیرمجاز و غیره همچنان از چالش‌های جدی رودخانه به‌شمار می‌روند.

در چنین شرایطی، طرح انتقال آب دریا اگر با سایر پروژه‌های تأمین آب مانند کوهرنگ۳ و ماندگان و نیز اقدامات مدیریت مصرف همراه نشود، نمی‌تواند به تنهایی به جاری شدن دائمی زاینده‌رود منجر شود. از سوی دیگر، قطع مصرف صنایع از رودخانه، می‌تواند در تعدیل نگاه عمومی نسبت به نقش صنعت در بحران زاینده‌رود مؤثر باشد؛ موضوعی که در سال‌های اخیر بارها محل مناقشه بین استان‌ها بوده است.

در مجموع، اجرای این پروژه را می‌توان گامی روبه‌جلو و نشانه‌ای از عزم مدیریت استان برای ایجاد توازن در منابع و مصارف دانست. با این‌حال، تداوم این مسیر نیازمند هم‌افزایی ملی، حمایت‌های بین‌بخشی و نظارت‌های دقیق‌تر بر مصرف و تخصیص آب است تا بتوان به احیای پایدار زاینده‌رود امیدوار بود.