تخریب هر قطعه حذف بخشی از حافظه تاریخی ملت

میدان نقش‌جهان، یکی از ثبت‌شده‌ترین آثار تاریخی ایران در فهرست جهانی یونسکو، بار دیگر در کانون توجه رسانه‌ها و فعالان حوزه میراث فرهنگی قرار گرفته است. انتشار ویدئویی از تخریب بخشی از کاشی‌های تاریخی این میدان توسط یکی از مغازه‌داران، موجی از نگرانی و انتقاد را در میان شهروندان، هنرمندان و کارشناسان برانگیخته است. در این حادثه، فردی با استفاده از ابزار ساختمانی اقدام به کندن کاشی‌های قدیمی یکی از حجره‌ها کرده و تصویری دردناک از بی‌توجهی به میراث چندصدساله اصفهان را رقم زده است. 

تخریب هر قطعه حذف بخشی از حافظه تاریخی ملت

به گزارش اخباراصفهان این حادثه در حالی رخ داده که میدان نقش‌جهان نه‌تنها از نظر معماری و تاریخ هنر ایران جایگاهی ویژه دارد، بلکه بخش مهمی از هویت شهری اصفهان و یکی از نمادهای تمدن ایران اسلامی در دوران صفویه به شمار می‌آید. تخریب هر قطعه از این مجموعه، به‌منزله حذف بخشی از حافظه تاریخی یک ملت است.

آغاز ماجرا و بازتاب عمومی

در روزهای گذشته ویدئویی در فضای مجازی منتشر شد که نشان می‌داد یکی از مغازه‌داران در ضلع شرقی میدان نقش‌جهان، بدون رعایت اصول مرمت، با چکش و ابزار ساختمانی در حال کندن کاشی‌های قدیمی حجره خود است. از همان ساعات اولیه انتشار، کاربران شبکه‌های اجتماعی با ابراز تاسف و خشم نسبت به این اقدام، خواستار پاسخ‌گویی مقامات میراث فرهنگی شدند. برخی نیز این ماجرا را نشانه‌ای از ضعف نظارت در محدوده این اثر جهانی دانستند.

هم‌زمان با افزایش بازنشر ویدئو، مسئولان میراث فرهنگی استان اصفهان در واکنش به این اتفاق، تشکیل پرونده برای متخلف را اعلام کردند و از اعزام کارشناسان برای بررسی میدانی خبر دادند.

توضیحات معاون میراث فرهنگی اصفهان

سید روح‌الله سیدالعسگری، معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، در گفت‌وگویی با خبرگزاری مهر اظهار کرد: «متأسفانه در هفته چندین مورد تخلف مشابه در زمینه تغییر و استفاده نادرست از بدنه حجره‌ها و دیواره‌های بازار اصفهان مشاهده می‌شود. عمده این تخلفات شامل نصب ویترین‌ها، تابلوها یا استفاده از مصالحی است که با معماری تاریخی این مکان همخوانی ندارد.»

او تأکید کرد که براساس ضوابط موجود، هرگونه تعمیر، بازسازی یا تغییر در بناهای تاریخی باید با مجوز رسمی اداره میراث فرهنگی انجام شود و شهرداری نیز پیش از صدور هر مجوز نوسازی، باید استعلام لازم را از این اداره دریافت کند. اقدام خودسرانه مغازه‌دار در کندن کاشی‌ها، به‌ گفته او، نقض صریح این مقررات محسوب می‌شود.

به گفته سیدالعسگری، مغازه‌دار در اظهارات اولیه خود گفته است هدفش تنها تعمیر بخشی کوچک از بدنه مغازه یا نصب ابزاری جدید بوده، اما ناآگاهی از اصول مرمت و استفاده از ابزار نامناسب سبب شده بخشی از کاشی‌های اصیل صفوی آسیب ببینند. کارشناسان میراث فرهنگی پس از حضور در محل، نمونه‌هایی از کاشی‌ها را بررسی کرده و اعلام کرده‌اند که این آثار متعلق به دوره صفویه بوده و در دوره پهلوی اول نیز مرمت‌هایی روی آن انجام شده بود. 

پیشینه و جایگاه تاریخی میدان نقش‌جهان

میدان نقش‌جهان یا میدان امام یکی از باشکوه‌ترین یادگارهای دوران صفوی است که در قرن یازدهم هجری، به دستور شاه عباس اول ساخته شد. چهار بنای بی‌نظیر در پیرامون آن قرار دارد: مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام، کاخ عالی‌قاپو و بازار تاریخی اصفهان. این مجموعه از سال ۱۹۷۹ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و هرگونه دخل و تصرف در ساختار آن باید با مجوز رسمی و نظارت دقیق انجام شود.

کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای و نقش‌های هندسی و گیاهی موجود در بدنه‌های حجره‌ها، از ویژگی‌های شاخص این میدان هستند و هنر دست استادکارانی است که بیش از چهارصد سال پیش در اوج شکوفایی فرهنگی ایران فعالیت می‌کردند. ازاین‌رو، تخریب یا دستکاری ناآگاهانه حتی بخش کوچکی از این تزئینات، به مثابه وارد کردن آسیبی عمیق به پیکر تاریخ است.

ابعاد قانونی و مسئولیت نهادها

بر اساس قانون حفظ آثار ملی (مصوب ۱۳۰۹) و آیین‌نامه‌های بعدی، هرگونه اقدام عمرانی یا تغییر در اماکن تاریخی بدون مجوز رسمی جرم محسوب می‌شود و مرتکب، علاوه بر جبران خسارت، با مجازات‌های مالی و گاه کیفری روبه‌رو خواهد شد. در این چارچوب، اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان اعلام کرده پرونده‌ای برای این مغازه‌دار تشکیل شده و موضوع در کمیته حقوقی در حال بررسی است.

سیدالعسگری با اشاره به این مسئله افزود: «پیش از هر چیز، هدف ما برخورد قهری نیست، بلکه آگاهی‌رسانی و ایجاد همکاری میان کسبه و میراث فرهنگی است. متأسفانه برخی تصور می‌کنند نظارت میراث مانع فعالیت اقتصادی آن‌هاست، در حالی که حفاظت از اصالت میدان نقش‌جهان مستقیماً به سود همین کسب‌وکارهاست، زیرا وجهه تاریخی این مکان عامل اصلی جذب گردشگر است.»

واکنش کارشناسان و فعالان فرهنگی

پس از انتشار اخبار این حادثه، شماری از فعالان فرهنگی و مرمت‌گران در یادداشت‌ها و مصاحبه‌های مختلف تأکید کردند که این رویداد باید زنگ خطری برای سیاست‌گذاران میراث فرهنگی باشد. آنان خواستار تدوین برنامه‌ای جدی برای آموزش کسبه و ساکنان بافت تاریخی شدند تا پیش از هرگونه اقدام ساختمانی، با اصول حفاظت از میراث آشنا شوند.

یکی از اعضای انجمن دوستداران اصفهان در گفت‌وگویی تصریح کرد: «ما بارها پیشنهاد داده‌ایم که در حجره‌های اطراف میدان، تابلوهایی نصب شود با این مضمون که هر نوع تغییر یا تعمیر، نیازمند مجوز میراث است. همچنین، لازم است گشت‌های نظارتی به‌صورت منظم در محدوده میدان فعال باشند.»

اقدامات بعدی و روند بازسازی

بر اساس اعلام معاونت میراث فرهنگی استان، کارشناسان فنی در حال بررسی میزان خسارت وارده هستند تا تصمیم مناسبی درباره ترمیم بخش آسیب‌دیده گرفته شود. بنا بر تجربه، بازسازی کاشی‌های قدیمی نیازمند حضور استادکارانی است که با فنون سنتی آشنا باشند، زیرا متفاوت بودن رنگ و لعاب کاشی جدید می‌تواند اصالت نما را خدشه‌دار کند.

اداره میراث فرهنگی همچنین در نظر دارد تا با همکاری شهرداری و اتحادیه اصناف، دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدتی برای کسبه بازار تاریخی برگزار کند تا ضمن آشنایی با ارزش‌های فرهنگی این فضا، نسبت به عواقب اقدامات بدون مجوز آگاه شوند.

اهمیت حفظ میراث جهانی اصفهان

میدان نقش‌جهان نه‌تنها برای مردم اصفهان، بلکه برای همه ایرانیان و جهانیان ارزشی بی‌بدیل دارد. این میدان نماد تعامل هنر، دین و زندگی روزمره در دوران صفوی است؛ جایی که هنرمند، معمار و صنعتگر در کنار بازار و مسجد و کاخ، یک کل واحد فرهنگی را شکل داده‌اند. هر آسیب در این مجموعه، در واقع خدشه‌ای به تصویر جهانی ایران وارد می‌کند.

سیدالعسگری در پایان سخنان خود تأکید کرد: «حفاظت از میدان نقش‌جهان وظیفه‌ای جمعی است. اگر مردم، کسبه، شهرداری و نهادهای شهری در کنار میراث فرهنگی نباشند، هیچ قانونی به‌تنهایی قادر به حفظ این میراث نخواهد بود. میدان نقش‌جهان شناسنامه تاریخی اصفهان است و باید با مراقبت و احترام از آن پاسداری کنیم.»

حادثه اخیر هرچند کوچک به نظر می‌رسد، اما اهمیت بزرگی در عرصه حفاظت از میراث دارد. این رویداد نشان داد که آگاهی عمومی نسبت به ارزش آثار تاریخی هنوز کافی نیست و نیاز به برنامه‌های مداوم آموزشی احساس می‌شود. میراث فرهنگی نه‌فقط در بناها، بلکه در ذهن و رفتار مردم معنا پیدا می‌کند؛ بنابراین اگر شهروندان نسبت به این سرمایه ملی احساس مسئولیت کنند، چنین رویدادهایی دیگر تکرار نخواهد شد.