بقای آثار تاریخی اصفهان منوط به تبسم زاینده‌رود

توسعه نامتناسب با آمایش سرزمین و بارگذاری‌های بیش از توان زاینده‌رود موجب شده است نه تنها میراث طبیعی که میراث فرهنگی و تاریخی این شهر در معرض تهدیدهای جدی قرار بگیرد.

در سالهای اخیر نبود تداوم جریان آب در زاینده‌رود و از سویی برداشت‌های بی‌رویه از آبخوانی که با زاینده رود تغذیه می‌شود موجب افت سطح آب‌های زیر زمینی و در نتیجه فرونشست در اصفهان و مکان‌های برخی از مهم‌ترین آثار تاریخی این شهر شده است.

بارگذاری غیراصولی بر زاینده رود و چوبی که میراث فرهنگی می‌خورد

در نقشه و اطلس فرونشست سازمان نقشه برداری کشور میزان فرونشست در میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع عباسی، پل خواجو، سی و سه پل، پل شهرستان، کاخ هشت بهشت و شماری دیگر از بناهای تاریخی تا ۱۰ میلی‌متر در سال و همچنین نواحی با فرونشست بالاتر یعنی حدود ۱۰ تا ۹۰ میلی متر در سال در اطراف میدان نقش جهان گزارش شده است.

قسمت اعظم منبع تغذیه کننده آبخوان شهر اصفهان(آبخوان اصفهان برخوار ) جریان آب زاینده رود است و   این در حالی است که با توجه به دائمی نبودن جریان آب در رودخانه زاینده و همچنین برداشت‌های توامان آبهای زیر زمینی و افت سطح  آبخوان اصفهان برخوار، خطر فرونشست در اصفهان و مکان‌های تاریخی آن جدی‌تر می‌شود.

در سال‌های گذشته، توسعه نامتناسب با آمایش سرزمین، خشکسالی، پروژه های انتقال آب زاینده رود، برداشت ۴۰۰ میلیون مترمکعبی آب برای توسعه کشاورزی در بالادست زاینده رود و همچنین ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب مصرف صنعت موجب شده است که حق آبه زیست محیطی زاینده رود که منبع تغذیه آبخوان اصفهان برخوار  است به این رودخانه نرسد و از سویی کمبودهای آب در بخش‌های  مختلف موجب برداشت‌های بی‌رویه  از این آبخوان شده است؛ امری که موجب کاهش سطح آب‌های زیزمینی و به گفته کارشناسان کسری ۷۰۰ میلیون مترمکعبی در آبخوان اصفهان برخوار شده و بسیاری از تاسیسات شهری و بناهای تاریخی با شهره جهانی اصفهان را در معرض فرونشست قرار داده است.

به گفته معاونت برنامه‌ریزی آب منطقه‌ای اصفهان ایجاد  بارگذاری‌ها در منطقه  منجر به عدم تعادل در منابع و مصارف آبی شده و نتیجه  این شده است که در سال، ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب از منابع  تجدید ناپذیر برداشت شود. ماحصل برداشت منابع تجدید ناپذیر این بوده است که آبخوان ها به شدت افت  و زمین فرونشست کرده است.

گرچه در زمان حاضر آب در روخانه زاینده رود جاری است اما به نظر نمی رسد این وضعیت پایداری باشد چراکه پیشتر برداشت هایی خارج از توان زاینده رود با پروژه های انتقال آب وضعیت این رودخانه را با بحران مواجه کرده است.

با کمبود حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب، اصفهان در استفاده از آبهای زیرزمینی و تجدید ناپذیر در خطر جدی فرونشست قرار دارد و این خطر آنچنان جدی ست که کارشناسان می گویند چاره ای جز انتقال آب نیست.

آورد طبیعی زاینده رود ۸۴۵ میلیون مترمکعب است. تونل کوهرنگ یک، دو و تونل چشمه لنگان روی هم رفته ۶۴۷ میلیون مترمکعب آب به این حوضه منتقل می‌کنند. بنابراین منابع آبی موجود یک میلیارد و ۴۹۲ میلیون متر مکعب است.

جمع مصارف کشاورزی و آشامیدنی و صنعت اصفهان، چهارمحال و بختیاری، یزد و کاشان، با افزودن حق آبه محیط زیست نشان می دهد بالغ بر ۷۱۱ میلیون متر مکعب آب خارج از ظرفیت منابع آبی برنامه ریزی شده و بنابراین، این کمبود از حق آبه محیط زیستی زاینده رود و گاوخونی کسر شده است.

کارشناسان معتقدند اگر شرایط به همین شکل ناپایدار و متزلزل برای  زاینده رود پیش برود، خطر فرونشست برای اصفهان و مکان های تاریخی آن جدی تر و جبران ناپذیر خواهد شد.

کار به بررسی وضعیت فرونشست میدان نقش جهان رسید

به تازگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان در نامه‌ای از سازمان نقشه برداری کشور خواسته است تا درباره وضعیت فرونشست شهر اصفهان بالاخص محدوده اطراف میدان نقش جهان اطلاعات لازم  را در اختیارشان بگذرد.

فریدون اللهیاری، مدیرکل اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان در این باره به ایرنا گفت: از سازمان نقشه برداری در خصوص فرونشست محدوده اطراف میدان نقش جهان درخواست یکسری اسناد و مدارک داشته‌ایم تا بر مبنای این اسناد مطالعات مدیریت بحران انجام شود. این مطالعات با همکاری  دانشگاه اصفهان  انجام می شود و نیازمند مستنداتی است  که باید سازمان نقشه برداری برای مطالعات مدیرت بحران در اختیار ما بگذارد.

وی درباره شواهد فعلی عوارض ناشی از فرونشست در بناهای تاریخی اصفهان از جمله میدان نقش جهان و پل‌های تاریخی افزود: اظهارنظر درباره تاثیر فرونشست در بناهای تاریخی اصفهان، کار دشواری است و باید مطالعات عمیقی صورت بگیرد و بر اساس آن اظهارنظر شود.

اللهیاری با اشاره به اینکه فرونشست تهدید جدی برای بناهای تاریخی و تاسیسات شهری اصفهان است، تصریح کرد: نقاط مختلف استان بویژه مناطق غربی و شمالی شرایط ویژه ای به لحاظ فرونشست دارد. خشکسالی های بلند مدت زاینده رود این تاثیرات ر ا برای شهر اصفهان به دنبال داشته است اما در ۲ سال اخیر جریان آب زاینده رود توانسته است شرایط را بهتر کند.

مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان در عین حال تاکید کرد که  اگر خشکی های  زاینده رود ادامه یابد تهدید آثار تاریخی به صورت جدی وجود دارد.

علی یوسفی پژوهشگر آب شرایط را تهدید آمیز دانست و معتقد است که اگر در بر همین پاشنه بچرخد و برداشت بی رویه از چاه ها و رودخانه همچنان ادامه داشته باشد این خطر برای اصفهان و آثار تاریخی‌اش جدی می‌شود.

اصفهان و بناهای تاریخی با همین فرمان پیش به سوی خطر

یوسفی با اشاره به اینکه از سال ۱۳۶۲ تاکنون از آبخوان اصفهان بیش از  ۲.۹ میلیارد مترمکعب آب برداشت شده است به ایرنا گفت: با توجه به اینکه در این منطقه بارندگی چندانی نداریم، منبع تغذیه آبهای زیرزمینی در اصفهان رودخانه زاینده رود است. بنابراین، مهمترین اقدام در جلوگیری از بروز فاجعه، کنترل برداشت ها از رودخانه و چاه ها و همچنین اهمیت جاری بودن رودخانه زاینده رود است.

این پژوهشگر آب در ادامه افزود: نباید اجازه داده شود که مجدد رودخانه در شهر اصفهان خشک شود. در زمان حاضر تنها دغدغه مسئولان تامین آب آشامیدنی، صنعت و کشاورزی است و جاری بودن آب در رودخانه و تامین حقابه محیط زیست و اکوسیستم رودخانه اهمیتی چندانی ندارد. متاسفانه با وجود بارندگی های مناسب اخیر، شرایط ذخیره سد به سمتی پیش می رود که مجدد با بهانه های مختلف رودخانه خشک شود.

این پژوهشگر آب در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا گریزی به وضعیت دشت مهیار در آنسوی کوه صفه اصفهان  زد؛ منطقه ای که نرخ فرونشست آن ۱۲.۵  سانتی متر در سال است ادامه داد در دشت مهیار که یکی از بالاترین نرخ های فرونشت در کشور را داراست  از سال ۱۳۶۵ تاکنون بیش از۱.۶  میلیارد مترمکعب آب برداشت شده است و ما شاهد هستیم چاه های مشاهده ای در این دشت در حال خشک شدن هستند اما متاسفانه در همین دشت طی سالیان اخیر همچنان چاه های جدید با عمق حدود  ۳۰۰ متر حفر شده و برداشت از برخی چاه ها حدود نیم میلیون مترمکعب در سال است.

یوسفی در ادامه با اشاره  به گزارش منتشر شده از سوی سازمان نقشه برداری کشور در سال گذشته یادآورشد: منطقه تحت تاثیر فرونشست دشتهای استان اصفهان، شامل محدوده ای وسیع از شهرستانهای شهرضا، دهاقان، مبارکه، خمینی شهر، شاهین شهر و میمه، برخوار، فلاورجان، اصفهان، لنجان و نجف آباد با وسعت تقریبی ۲۳۵۰ کیلومتر مربع است که  دارای بیشترین نرخ فرونشست تا ۱۲.۵  سانتیمتر در سال است.

به گفته وی در محدوده فرونشست ۲۳۵ روستا خطوط انتقال نیرو به طول حدود ۵۵۰ کیلومتر و خط راه آهن اصفهان ‐یزد و فرودگاه شهید بهشتی اصفهان قرار دارد.

به گزارش شرکت آب منطقه‌ای اصفهان خروجی سد زاینده‌رود از ششم ماه تیر با هدف تامین آب مورد نیاز کشت تابستانه غرب و شرق اصفهان رها سازی شده و هم اکنون حجم  ذخیره آبی این سد ۶۳۲ میلیون مترمکعب است.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: به دلیل بی‌توجهی به تامین نیاز آب زمین بخشی از زمین این استان سالانه ۳۰ سانتی متر فرو نشست دارد.

منصور شیشه فروش در گفت‌ و گو با ایرنا افزود: فرونشست در برخی از مناطق استان اصفهان ناشی از خشکی زاینده رود و برداشت بی‌رویه آب از منابع زیر زمینی اتفاق می‌افتد.

به اعتقاد کارشناسان امر فرونشست یک پدیده زیست محیطی، به‌معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به‌دلیل تراکم مواد زیر سطحی است، برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، که ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب است، یکی از دلایل اصلی رخداد این پدیده به شمار می‌آید.
این معضل فراگیر، پدیده‌ای که از آن صاحبنظران علوم زمین شناسی به عنوان زلزله خاموش نام می‌برند، حادثه‌ای تدریجی که بی‌توجهی به آن خسارت‌های جبران ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد اما با این اوصاف روند این پدیده قابل کنترل و پیشگیری است.
فرونشست می‌تواند در اثر پدیده‌های طبیعی زمین شناسی یا فعالیت‌های انسانی ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آبهای زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه از این منابع، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.
طی سال‌های گذشته تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی و بلندمدت، عدم مدیریت در مصرف آب در بخش‌های مختلف شهری و صنعتی و استفاده از روش های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی موجب شد تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و تنزل سطح سفره‌های زیرزمینی را در بسیاری از مناطق کشور به همراه داشته باشد.
تحقیقات نشان از وقوع این پدیده در بیش از ۱۵۰ کشور جهان از جمله ایران دارد.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام‌های میدان امام(نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.