توسعه فضاهای سبزشهری با «پارک‌های جیبی»

پارک‌های شهری فضای مهم چند منظوره عمومی است و برای اینکه بتواند انواع مزایای فضای سبز را برای افراد فراهم کند، نیاز به مساحت زیادی دارد، اما پارک‌های جیبی یا مینی‌پارک‌ها در زمینی با وسعت کمتر می‌تواند با یک طراحی مناسب، از سایر پارک‌های بزرگ‌تر کارآمدتر باشد و خواسته‌های شهروندان را برآورده کند.

به گزارش وب سایت خبری اخبار اصفهان به نقل از خبرگزاری ایمنا، با توجه به مشکلات صنعتی شدن شهرها، فضاهای سبز شهری ازجمله پارک‌ها می‌تواند عامل مهمی برای برطرف ساختن بخش عظیمی از این مشکلات باشد، از طرفی آپارتمان‌نشینی و نیاز افراد به داشتن فضای سبز و از سوی دیگر کمبود فضای کافی برای ایجاد اینگونه فضاها، افراد را از برخورداری از مزایای آن‌ها محروم می‌کند؛ با این حال برای بهره‌مندی از مزایای فضاهای سبز در زندگی مردم، نیازی به وجود فضاهایی با مساحت زیاد و انواع گوناگونی از امکانات نیست.

در این راستا گونه‌ای از پارک‌های بسیار کوچک شهری با عنوان پارک‌های جیبی می‌تواند ایده‌ای مناسب برای بهره‌مندی تمام افراد از فواید فضای سبز باشد؛ پارک‌های جیبی همان مزایای پارک‌های بزرگ‌تر را داشته و حتی می‌تواند کارآمدتر هم باشد، از این‌رو تحقیقات بسیاری در زمینه انواع مختلف فضاهای سبز شهری وجود دارد اما بیشتر مطالعات بر پارک‌ها و فضاهای سبز عمومی بزرگ انجام شده و تحقیقات کمتری در زمینه پارک‌های بسیار کوچک انجام گرفته است.

پارک‌های جیبی به فضاهای سبز کوچکی اشاره دارد که اغلب به‌منظور افزایش دسترسی مردم به پوشش‌های گیاهی در مناطق پرجمعیت با کمترین فضای موجود برای احداث پارک‌های معمولی ایجاد می‌شود؛ در واقع، گرایش مدیران بسیاری از شهرهای جهان به مدرن‌سازی مناطق و واکنش به تغییرات اقلیمی، آن‌ها را به توسعه پارک‌های جیبی یا مینی‌پارک‌ها سوق داده است، چراکه این فضاهای سبز کوچک نه‌تنها نقش مهمی در افزایش پایداری مناطق ایفا می‌کند، بلکه با هزینه کمتر احداث می‌شود و در شهرهای پرتراکم امروزی، مستلزم فضاهای کمتری است.

بسیاری از معماران در فضاهای زیرزمینی مینی‌پارک‌ها به نصب منابع مختلف تولید انرژی پاک می‌پردازند و از نیروی تولید شده آن برای تولید الکتریسیته مورد نیاز ساختمان‌های اطراف، به منظور خنک‌سازی یا گرم‌سازی فضاهای درونی بهره می‌گیرند.

برنامه‌ریزی و طراحی این‌گونه پارک‌ها عامل بسیار مهمی در موفقیت این فضاها است و می‌تواند ازنظر طراحی و کاربردی که دارد، دسته‌بندی و ارائه این دسته‌بندی و توضیح ویژگی‌های هر یک از آن‌ها م برای جذب هرچه بیشتر افراد به این پارک‌ها مفید واقع شود.
پارک‌های جیبی و فضاهای سبز محلی، راهکاری مؤثر برای ارتقای کیفیت زندگی شهرنشینی و افزایش نشاط اجتماعی

احمد شریعتی، عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به نقش پارک‌های جیبی در ارتقای کیفیت زندگی شهروندان می‌گوید: امروز در زندگی شهرنشینی باید نیازهای تمام اقشار جامعه از کودک و نوجوان گرفته تا جوان، میانسال و سالمند به‌طور ویژه دیده شود؛ به‌طور مثال یک فرد سالمند در خانواده در زمان فراغت خود نیاز به فضایی دارد که بتواند در آن اوقات خود را به آرامش و نشاط بگذراند و این فضا می‌تواند پارک‌های محلی و پاتوق‌های کوچک شهری باشد که در محلات ایجاد می‌شود و نقش مهمی در ارتقای نشاط اجتماعی دارد.

وی ادامه می‌دهد: آموزه‌های دینی ما نیز بر اهمیت توجه به طبیعت و فضاهای سبز تأکید دارد و همان‌گونه که در دستورات اسلامی آمده است، نگاه به آب، قرآن و سبزه موجب آرامش انسان و حتی طول عمر او می‌شود، همچنین نگاه محبت‌آمیز به پدر و مادر نیز از عواملی است که بر طول عمر انسان می‌افزاید، بنابراین ایجاد فضاهای سبز محلی علاوه بر کارکرد تفریحی، ریشه در ارزش‌های فطری و دینی ما دارد و می‌تواند تأثیرات مثبت بسیاری بر سلامت روحی شهروندان داشته باشد.

عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان خاطرنشان می‌کند: در بسیاری از محلات شهر فضاهای بلااستفاده‌ای وجود دارد که می‌توان با هزینه‌ای اندک آن‌ها را به پارک‌های جیبی و فضاهای ورزشی کوچک تبدیل کرد و این اقدام به‌ویژه برای پر کردن اوقات فراغت کودکان، نوجوانان و دانش‌آموزانی که بسیاری از وقت خود را در کوچه‌ها و خیابان‌ها سپری می‌کنند، بسیار مؤثر است که با چنین اقداماتی می‌توان فضایی ایمن و شاداب برای بازی، سرگرمی، آموزش و ورزش فراهم کرد.

شریعتی تأکید می‌کند: پیشنهاد ما در بودجه سال گذشته نیز بر همین مبنا بود که زمین‌های خالی در محلات به‌صورت هدفمند به فضاهای سبز کوچک و کاربری‌های ورزشی تبدیل شود، برای نمونه، زمینی با وسعت حدود ۶۰۰ متر مربع در یک محله اگر با حصاری مناسب ساماندهی شود، می‌تواند به‌راحتی به فضایی ورزشی و تفریحی قابل استفاده برای نوجوانان و جوانان تبدیل شود.

وی اضافه می‌کند: ایجاد چنین فضاهایی علاوه بر تأمین نیازهای تفریحی، می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری فعالیت‌های آموزشی، ورزشی و فرهنگی در محلات باشد و به افزایش سطح تعاملات اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان کمک کند و این اقدام همچنین سبب خواهد شد سالمندان نیز فضایی مناسب برای گذران اوقات فراغت خود در نزدیکی محل سکونت داشته باشند.

عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان اظهار می‌کند: امیدواریم با گسترش احداث پارک‌های جیبی و فضاهای سبز محلی در نقاط مختلف شهر، شاهد افزایش نشاط اجتماعی، ارتقای سلامت جسمی و روحی، و بهبود کیفیت زندگی شهروندان در تمامی گروه‌های سنی باشیم.
پارک‌های جیبی باید به جمعیت محلی خدمت‌رسانی کند

وحید مهدویان، مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: فضاهای شهری را به لحاظ مدیریتی می‌توان به دو دسته فضاهای شهری با مدیریت پایین و فضاهای شهری با مدیریت بالا دسته‌بندی کرد؛ درواقع فضاهای گمشده، فضاهای عمومی بوده که نیازمند طراحی دوباره است و اگر چه فضاهای عمومی اغلب برای فعالیت‌های خاصی طراحی می‌شود، اما به نظر می‌رسد وجود فضاهای غیر برنامه‌ریزی شده (فضاهای رها شده) با منظر شهری آمیخته شده است.

وی با بیان اینکه در نظر گرفتن محل‌های متعدد و بهینه، کمک به تصمیم‌گیری و طراحی منطقی، افزایش کارایی در طراحی و انتظام‌بخشی به مراحل مختلف طراحی در حیطه فرایند طراحی منظر شهری مطرح می‌شود، می‌افزاید: هدف اصلی چنین فرایندی، ارتقای کیفیت‌های محیطی در فضاهای شهری است و مینی‌پارک‌ها، به‌عنوان فضاهای کوچک شهری می‌تواند فضاهای کوچک آرامش‌بخشی را میان خیابان‌های شلوغ شهر و مکان‌هایی برای استراحت یا معاشرت ایجاد کند.

مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری با اشاره به اینکه محیط شهرها جزئی از زندگی ساکنان است که کیفیت آن تأثیر زیادی بر درک افراد از محیط دارد، تصریح می‌کند: امروزه می‌توان منظر را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌ها در ایجاد ارتباط میان محیط و کاربران چه از لحاظ بیولوژیکی یا فیزیکی و چه از لحاظ ادراکی و رفتاری برشمرد، از این‌رو مطالعه ادراک افراد از منظر دارای اهمیت خاصی خواهد بود.

مهدویان می‌گوید: صرف‌نظر از کیفیت مکانی، فضاهای باقی‌مانده فرصتی برای تعادل و تثبیت شهرها از طریق احیای شهر است و منظر شهر می‌تواند منبع رضایت مردم باشد، شکل دادن دوباره شهر باید به وسیله برنامه‌ای بصری هدایت شود که این برنامه شامل مجموعه‌ای از ضوابط و توصیه‌های مربوط به فرم بصری در مقیاس شهر خواهد شد.

وی ادامه می‌دهد: به‌منظور چگونگی درک کاربران از منظر، دستیابی به چنین برنامه‌ای ضروری است، بدین وسیله می‌توان منابع را از نظر درجه دوست داشتن یا نداشتن محیط‌های مختلف شهر با هم مقایسه کرد.

مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری با بیان اینکه بهره‌مندی مناسب از فضاهای شهری مستلزم ترجیحات کاربران آن فضا است، می‌گوید: گاهی اوقات اندک زمانی پس از طراحی فضاهای رها شده و تبدیل به فضاهایی قابل استفاده، دوباره به مکان‌هایی بدون استفاده و جرم‌خیز تبدیل می‌شود، از این‌رو فراهم‌کردن امکانات در محیط‌های شهری، هرچند مطابق با قواعد علمی و نظریه‌های ارائه شده است، اما اگر بدون در نظر گرفتن ترجیحات کاربران محیط باشد، رضایت آن‌ها را به‌دنبال نخواهد داشت.

مهدویان با اشاره به نحوه شکل‌گیری و هدف از دسته‌بندی پارک‌های جیبی می‌گوید: افزایش توانایی مردم برای تفکر درباره فضاهایی است که در زندگی روزمره خود با آن‌ها مواجه می‌شوند و می‌تواند آن‌ها را قادر سازد که به‌طور خلاقانه‌تری درباره راه‌های بهبود این فضاهای مفید و حیاتی فکر کرده و تصمیم‌گیری کنند.

وی خاطرنشان می‌کند: هر پارک دارای یک هویت مستقل است و درواقع هیچ دو پارکی مشابه یکدیگر نیست، از این رو به‌طور کلی پارک‌های جیبی را می‌توان به سه گروه جداگانه پارک‌های فعال، منفعل و پاداشی تقسیم کرد.

مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری با اشاره به پارک‌های فعال می‌گوید: به استفاده‌کنندگان این امکان را می‌دهد تا در فعالیت‌های تخصصی شرکت کنند.

مهدویان با بیان اینکه این پارک‌ها می‌تواند به عنوان یک زمین بازی، یک زمین کوچک بسکتبال یا برای فعالیت دیگری نظیر آن‌ها خدمت‌رسانی کند، اضافه می‌کند: پارک‌های جیبی با در نظر گرفتن یک کاربرد مشخص و زمین بازی یا یک فعالیت از پیش تعیین شده طراحی شده است، معمولاً به عنوان نقطه کانونی عمل و افراد علاقه‌مند را به سمت خود جذب می‌کند که این فعالیت‌ها در پارک‌های فعال وابسته به خواسته‌های استفاده‌کنندگان است.

وی با اشاره به اینکه اگرچه کارکرد اصلی این پارک‌ها نشستن نیست، اما با این حال باید در این پارک‌ها برای افرادی که بین فعالیت خود استراحت می‌کنند، محل مناسبی برای نشستن در نظر گرفته شود، تاکید می‌کند: این پارک‌ها معمولاً برای کودکان فراهم می‌شود و پارک‌های مخصوص زمین‌های کوچک بسکتبال، زمین‌های بولینگ و باغ‌های داخل شهر هم می‌تواند در دسته‌بندی پارک‌های فعال قرار گیرد.

مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری با تاکید بر اینکه پارک‌های فعال احتمالاً سخت‌ترین نوع پارک‌های جیبی از لحاظ ساخت و توسعه است، می‌افزاید: این پارک‌ها نسبت به دیگر انواع پارک‌های جیبی به میزان مشارکت جمعی بیشتری نیاز دارند و در عین حال که باید به جمعیت محلی خدمت‌رسانی کنند، نیاز به بیشترین میزان پیوستگی با پارک‌های بزرگ‌تر و فضاهای باز دارد و نکته حائز اهمیت این است که هر پاک فعال در یک زمینه بزرگ‌تر، ایفای نقش می‌کند.

ایجاد پارک‌های جیبی به نفع محیط زیست شهری است

فریاد پرهیز، دکترای برنامه‌ریزی شهری با اشاره به پارک‌های منفعل به خبرنگار ایمنا می‌گوید: این پارک‌ها برای یک استفاده خاص طراحی نشده است و به‌عنوان مکانی برای آمدن و نشستن مردم از قبل به‌عنوان یک پارک برنامه‌ریزی و طراحی می‌شوند.

وی با بیان اینکه این پارک‌ها دارای زمین بازی یا تجهیزات ورزشی نیست، اما ممکن است دارای یک فواره یا نقاط کانونی دیگری باشد، می‌افزاید: پارک‌های منفعل می‌تواند برای رهایی از شلوغی‌های شهر و زندگی شهری، استراحت، بیرون رفتن و دیدن و لذت بردن از جاذبه‌های دیدنی همچون مجسمه یا فواره، افراد را به خود جذب کنند.

دکترای برنامه‌ریزی شهری با تاکید بر اینکه این فضاها برای بازی‌ها و ورزش‌های گوناگون طراحی نشده است و آن‌ها را پشتیبانی نمی‌کند، تصریح می‌کند: اما این به این معنا نیست که مردم نمی‌توانند در این فضاها ورزش کرده یا بازی‌های کوچک انجام دهند، بلکه تنها به این معنا است که این فعالیت‌ها هدف اولیه طراحی این‌گونه از پارک‌ها نیست.

پرهیز ادامه می‌دهد: فضاهایی با یک نقطه کانونی و یک نشیمنگاه می‌تواند این امکان را برای مردم فراهم کند تا از زندگی تکراری روزمره خود به مکانی آرام روند، از این‌رو نخستین گام طراحی یک پارک منفعل، تصمیم‌گیری برای بهترین نقطه کانونی پارک است و این فضاها باید دارای یک پشتیبان باشد که بتواند به سایر فضاهای اطراف متصل شود و برای این هدف نیاز به یک عنصر طراحی درون خود پارک نیست، زیرا می‌تواند به‌طور مثال در محلی بین رستوران‌ها و کافه‌ها در نظر گرفته شود.

وی می‌گوید: پارک‌های پاداشی نیز در تقاطع‌ها ایجاد می‌شوند و از ابتدا برای پارک برنامه‌ریزی نشده‌اند که تعدادی نیمکت یا حتی یک سکو برای نشستن، مردم را جذب کرده و به مرور زمان به یک پارک تبدیل می‌شود. کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری می‌گوید: این فضاها گرایش به مساحت‌های بسیار کوچک دارد، گاهی کوچک‌تر از یک دهم جریب و معمولاً افرادی که نیاز به مکانی برای نشستن و استراحت دارند به سمت آن‌ها جذب می‌شوند که به‌عنوان مقصد انتخاب نشده است، بلکه مردم به محض برخورد با این پارک‌ها به سمت آن کشیده می‌شوند و در نهایت موفق‌ترین این پارک‌ها ممکن است تبدیل به یک مقصد شوند.

پرهیز با بیان اینکه برخلاف پارک‌های فعال و منفعل، پارک‌های پاداشی از پیش به عنوان یک پارک برنامه‌ریزی نشده است، می‌گوید: آن‌ها فضاهایی است که طی گذر زمان به شکل پارک درآمده است و پیش از اینکه فضا تبدیل به پارک شود، مردم شروع به جمع شدن دورنیمکت‌ها یا حتی نشستن روی لبه‌ها و سکوها کرده‌اند؛ این فضاها در نهایت تبدیل به پارک شده یا به‌عنوان فضای جانبی پارک‌ها و مناطق تفریحی باقی خواهد ماند.

وی با اشاره به مردمی بودن این دسته از پارک‌ها خاطرنشان می‌کند: این پارک‌ها توسط نهادهای مردمی و ارگان‌های خصوصی و با کمک و نظارت سازمان‌های دولتی مرتبط احداث و در جذب مشارکت مردمی مؤثر بوده و بعد مشارکتی آن تا حدی است که گاهی در صورت عدم وجود داوطلب ایجاد آن به تأخیر خواهد افتاد، بنابراین وجود چنین فضاهایی برای دستیابی به محله‌های شهروند گرا قابل‌توجه است.

دکترای برنامه‌ریزی شهری ایجاد فضایی برای رویدادهای کوچک به‌ویژه رویدادهای محله‌ای، فرار از شلوغی نواحی پیرامون شهر، ارائه فرصت‌هایی برای افزایش میزان نفوذپذیری سطوح در سراسر، بهبود منظر فضاهای بد منظر در شهر و استفاده و به‌کارگیری فضاهای بلااستفاده و رها شده شهری را ازجمله اهداف طراحی پارک‌های جیبی می‌داند و می‌گوید: زمان رسیدن به پارک‌های جیبی نباید بیش از ۵ تا ۱۰ دقیقه طول بکشد و از آنجایی که این‌گونه پارک‌ها توسط دوچرخه و برای افراد پیاده در دسترس است، نیاز به پارکینگ ماشین ندارد، بنابراین طراحی پارک‌های جیبی در تلاش برای خدمت به نیازهای جامعه محلی بوده و باید در مکان‌هایی واقع شود که رفت و آمد افراد پیاده زیاد است تا سهولت دسترسی و استفاده از آن آسان و ممکن باشد.

پرهیز با بیان اینکه این پارک‌ها می‌تواند در گوشه بلوک‌ها، میانه بلوک یا در حاشیه پیاده‌روها احداث شود، می‌گوید: ایجاد پارک‌های جیبی در سرتاسر فضای شهر به نفع محیط زیست شهری است، زیرا شهروندانی که پیاده‌روی برای آن‌ها بسیار کوتاه‌تر از رانندگی برای رسیدن به مقصدی یکسان است، می‌توانند در مسیرهایی که پارک‌های جیبی واقع شده، تردد کنند که در این صورت از میزان آلودگی، ترافیک و استفاده از سوخت‌های فسیلی کاسته می‌شود.

نبود فضای کافی در شهرها از یک سو و اثربخشی بیشتر پارک‌های جیبی از سوی دیگر مدیران را به توسعه هرچه بیشتر این فضاهای سبز کوچک در شهرها سوق داده است؛ در واقع، وجود پارک‌های جیبی به توزیع برابر فضاهای سبز در شهرها برای مبارزه با مشکلات سلامت روانی همچون نگرانی و افسردگی منجر می‌شود و به همین دلیل، نقش مهمی در رفاه تمام ساکنان ایفا می‌کند.